Author: Θωμάς Ξωμερίτης

Ήρθε στο γραφείο να με ρωτήσει τι γίνεται αν κάποιος κερδίσει το φλουρί. Συνήθως μια μέρα άδεια, απάντησα. Το μεσημέρι, όταν έκοψε την πίτα, ήμουν από τους πρώτους που πήρε κομμάτι. Το γύρισα γρήγορα ανάποδα, έξυσα τον πάτο, είδα το φλουρί και το τράβηξα να το δείξω στους υπόλοιπους. Τους το χάλασα γκρίνιαξε κάποιος, χάθηκε το νόημα, δεν είχε αγωνία. Αυτό είπε: αγωνία.

Το φλουρί όπως παλιά λίρα. Ο Αϊ Γιώργης που σκοτώνει το δράκο κι απ’ την άλλη η Βασίλισσα Βικτωρία. Το πέρασα στο πορτοφόλι, εκεί με την ταυτότητα και ανακοίνωσα ότι τη Δευτέρα θα λείψω.

Με το τυχερό στην τσέπη και με παπούτσια αδιάβροχα αντιολισθητικής σόλας, περπάτησα στο σχόλασμα για το σπίτι. Θυμήθηκα δύο μέρες πριν που είχα αυθόρμητα εκνευριστεί σαν συνειδητοποίησα ότι ο μήνας είχε ακόμα τέσσερις και όχι τρεις μέρες πιο κάτω. Κάτι περίμενα, αλλά βαριόμουν να περιμένω. Everyday a little death όπως λέει παλιό τραγούδι. Ζωή σε fast forward, να αφήνουμε τον αγώνα, να κρατάμε την αγωνία, τα highlights. Ευτυχώς που δεν μπορούμε, κρίμα να είχα χάσει τα απρόσμενα, τον Αϊ Γιώργη.

Περίπτερα στην υγρή Αθηνάς, μικρά νυχτερινά, ships in the night. Μπουχτισμένος από βροχή χωρίς ομπρέλα μπήκα στο μετρό στην Ομόνοια.

Στο Μεξικό, σε εκκλησία στην Οαχάκα, βρέθηκαν δύο προκολομβιανά χειρόγραφα, των Μιξτέκων, ενσωματωμένα σε χειρόγραφα γρηγοριανών ψαλμών. Μιλούσαν για την τέχνη της μαντείας. Ίσως, αυτός που τα βιβλιοδέτησε μαζί με το χριστιανικό κείμενο πίστευε ότι τιμούσε με τον τρόπο αυτό κάποιο μακρινό πρόγονο. Αλλά η αρχαία τέχνη πέθανε καιρό πριν. Μένει μια ανάμνηση, ένα άδειο κέλυφος, χορός με μια σκιά.

Θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε το εύρημα πολυπολιτισμικό.

Για να επικοινωνήσουν οι μέλισσες χορεύουν. Τρεις χορούς. Τον κυκλικό αν το νέκταρ βρίσκεται κοντά στην κυψέλη. Το σειστό, όταν βρίσκεται μακριά, που πληροφορεί για απόσταση και κατεύθυνση. Και το χορό των δονήσεων για να ελεγχθεί η ποσότητα που μεταφέρεται στη κυψέλη.

Μια κατσαρίδα γεννά ζωντανά μικρά. Πριν γεννηθούν τα φροντίζει, θρέφοντάς τα με υγρή έκκριση πλούσια σε πρωτεΐνες, υδατάνθρακες και λίπη. Γάλα κατσαρίδας κι αυτά το «βυζαίνουν». Superfood κάποιοι λένε.

Θαυμαστή η μετανάστευση χιλιάδων χιλιομέτρων, σπασμένη σε γενιές, της πεταλούδας μονάρχης πάνω από τις στεριές και τις ακτές του Νέου Κόσμου.

Στη Μαδαγασκάρη κρατούν για κατοικίδιο κατσαρίδα που φτάνει τα 8 εκατοστά σε μήκος και που τσιρίζει αν ενοχληθεί.

Ιδιαίτερες και αλλόκοτες οι ιστορίες των εντόμων. Τις χρωματίζουμε σύμφωνα με τα δικά μας, ανάλογα με τις δικές μας προσλαμβάνουσες. Ο κανόνας, τα έντομα ανατριχίλα.

Η μέλισσα είναι όμορφη, το ίδιο οι συμβολισμοί της. Όμορφες και οι πεταλούδες. Χρυσόμυγα δεμένη σε κλωστή το καλοκαίρι; – όμορφη κι αυτή. Ο τζίτζικας; – ζει κι ο ήλιος βασιλιάς. Αλλά κατσαρίδα μέσα στο σπίτι; – όχι, αυτή δεν πρόκειται να ζήσει. Οι εξαιρέσεις επιβεβαιώνουν την απέχθεια, τον κανόνα. Απέχθεια καθώς η βιολογία και η συμπεριφορά των εντόμων είναι μακριά από τα δικά μας και που, ανακλαστικά, γίνεται εντονότερη όταν επισημανθούν ομοιότητες (όπως το «γάλα»). Ελάχιστες οι εξαιρέσεις.

Ο Edward Gibbon, Άγγλος ιστορικός του 18ου αιώνα, ύμνησε την Αγία Σοφία ως έργο που ξεπερνά τον άνθρωπο και μοιάζει θείο δημιούργημα. Έγραψε «…ωστόσο, πόσο βαρετό είναι το τέχνασμα, πόσο ασήμαντος ο κόπος, αν συγκριθεί με τη μορφή του πλέον σιχαμερού εντόμου που έρπει στην επιφάνεια του ναού!». Ήθελε προφανώς να μετριάσει την ύβρη και σύγκρινε τα ανθρώπινα με το πλέον ταπεινό θείο έργο, επισημαίνοντας ότι το απεχθέστερο δημιούργημα του Θεού υπερβαίνει σε μεγαλείο την Αγία Σοφία. Δεν εκπλήσσει που διάλεξε έντομο ως το απεχθέστερο δημιούργημα.

Σε όποιον ενδιαφέρεται για τα έντομα, αναγκαία η ματιά του ένθερμου συνηγόρου της ύπαρξής τους, του βιολόγου E. O. Wilson, καθηγητή στο Harvard και συγγραφέα σημαντικών βιβλίων, όχι μόνο για τ’ αγαπημένα του μυρμήγκια αλλά και για την ανθρώπινη φύση και τον πολιτισμό – δυο φορές βραβευμένου με Pulitzer.

Ο Wilson περιγράφει τα έντομα όχι με βάση ανθρωποκεντρική απέχθεια ή συμπάθεια, αλλά με αριθμούς και δεδομένα. Με αφορμή μια έκθεση για τα ασπόνδυλα στον Εθνικό Ζωολογικό κήπο των ΗΠΑ έγραψε το 1987 κείμενο – μανιφέστο για τη σημασία των αρθροπόδων, της αντιπροσωπευτικότερης συνομοταξίας των ασπόνδυλων (στην οποία συμπεριλαμβάνονται τα έντομα). Υπογραμμίζει ότι το μικρό μέγεθός τους, να χωρούν σε κάθε διαθέσιμη μικροσκοπική κόγχη, και η αρχαιότητά τους είναι οι λόγοι για την ποικιλία και τα μεγέθη των πληθυσμών τους. Και όσο πιο μικρός και πολυάριθμος είσαι στο οικοδόμημα της ζωής, τόσο πιθανότερο να βρίσκεσαι στη βάση του έχοντας σημαντικό ρόλο στο στήριγμα. Αποκαλυπτικοί οι αριθμοί: Ένα εκατομμύριο είδη εντόμων έχουν μέχρι στιγμής ταξινομηθεί συγκριτικά με 5.416 θηλαστικών. Ο Wilson σημειώνει ότι αν τα ασπόνδυλα εξαφανίζονταν θα χάνονταν μαζί τους θηλαστικά, πτηνά, ερπετά, αμφίβια ψάρια. Κατάρρευση σε λίγους μήνες, μαζί και ο άνθρωπος, μαζί τα ανθοφόρα φυτά που χρειάζονται έντομα για επικονίαση, μαζί τα δάση. Η γη θα σάπιζε, βορά σε μύκητες οι οποίοι, ύστερα από αρχική έκρηξη του αριθμού τους, θα εξαφανίζονταν επίσης. Γη κληρονομιά βακτηρίων, των αρχικών της ενοίκων. Ζοφερή εικόνα.

Προφητικός ο Wilson, γρουσούζης ταυτόχρονα. Λίγα χρόνια μετά την προειδοποίηση, νοητική μάλλον άσκηση, υπήρξαν οι πρώτες αναφορές για μειώσεις στους αριθμούς των εντόμων. Αρχικά, τη δεκαετία του 1990, παρατηρήθηκαν μειώσεις στους επικονιαστές. Κάποια χρόνια μετά, στη Μεγάλη Βρετανία, στις νυχτοπεταλούδες. Ακολούθησαν οι πυγολαμπίδες.

Κάπως τυχαία αυτά, κλισέ σαν εισαγωγική σκηνή σε ταινία του Σιάμαλαν. Αλλά οι Γερμανοί, πάντα συστηματικοί, συγκέντρωσαν στοιχεία τριών δεκαετιών σε 63 προστατευόμενες περιοχές της χώρας τους. Χρησιμοποιώντας παγίδες διαπίστωσαν μείωση κατά 76% της βιομάζας των ιπτάμενων εντόμων σε περίοδο 27 ετών (τα καλοκαίρια το ποσοστό έφτασε το 82%). Το 76% της βιομάζας των εντόμων είναι αναμφίβολα ανησυχητικό ποσοστό, όταν η βιομάζα στηρίζει την τροφική αλυσίδα. Τάξη μεγέθους της προειδοποίησης του Wilson, πιθανά να πλησιάζει κατώφλι κλιμάκωσης και κατάρρευσης, εφόσον δεν αναστραφεί. Το ανησυχητικό της μελέτης είναι ότι δεν αποτελεί σημειακή καταγραφή μείωσης πληθυσμών συγκεκριμένων ειδών εντόμων αλλά συστηματική αποτύπωση της κατάστασης της συνολικής βιομάζας πολλών ειδών σε χρονική συνέχεια ετών.

Η μείωση καταγράφηκε σε θέσεις προστασίας. Δεν έχουμε ιδέα τι συμβαίνει έξω από αυτές, στις υπόλοιπες εκτάσεις, στην πλειοψηφία. Άγνοια για τις πιθανές αιτίες. Αλόγιστη, μαζική χρήση φυτοφαρμάκων σε κλίμακα μεγαλύτερη της ασφάλειας που εγγυήθηκαν οι δοκιμές τους; Αποψίλωση δασών με τα μωσαϊκά ενδιαιτημάτων, τα απαραίτητα για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας; Μέγεθος των εκτάσεων που για χρόνια δεσμεύσαμε σε μονοκαλλιέργειες; Καιρικά φαινόμενα, κλίμα; Όλα εικασίες.

Η κατάσταση συνεχίζει. Στις δυτικές ακτές των ΗΠΑ διαπιστώθηκε πτώση στους αριθμούς της πεταλούδας μονάρχης, σε ποσοστό που φτάνει το 99,4% των πληθυσμών του 1980.

Επιλεκτική η σχέση που έχουμε με τη φύση, αφήνουμε όσα μας αρέσουν, τα βολικά, κρατάμε τα ευχάριστα και «όμορφα». Προσπάθειες διατήρησης του βιοτικού περιβάλλοντος που έδρασαν θετικά στην κοινή γνώμη ενίσχυσαν τη φιλτραρισμένη εικόνα, επικεντρωμένες σε αυτό που ονομάζουμε χαρισματική γιγαντοπανίδα. Είδη που μέσα στην αγριάδα τους παραμένουν όμορφα και συμπαθή. Η αρκούδα, η φώκια, ο λύγκας, η θαλάσσια χελώνα, ο γυπαετός, η νανόχηνα… (κάποια ελληνικά παραδείγματα). Άριστοι πρεσβευτές, φτιάχνουν λούτρινα ζωάκια και σμιλεύουν συνειδήσεις. Η επιλεκτική ματιά όμως έχει συχνά καθορίσει με παραμορφωτικό τρόπο τις προτεραιότητες. Έχω αναφερθεί σε αυτόν τον περιορισμό, στο ότι ζητούμε σχέση ομορφιάς με τη φύση ενώ ισορροπία είναι η ολοκληρωμένη σχέση γοητείας – ομορφιά, δέος, φόβος, οργή, σεβασμός, έλξη, αγάπη. Χαρακτηριστικό της συνειδητά περιορισμένης για επικοινωνιακούς λόγους ματιάς είναι και το όνομα σημαντικής αμερικανικής οργάνωσης για τη διατήρηση των ασπονδύλων: Χerces Society από το όνομα εξαφανισμένης πεταλούδας που ζούσε στις αμμοθίνες των ακτών του Σαν Φρανσίσκο. Με αναζήτηση γρήγορα καταλήγω σε λίστα με απειλούμενες σαραντοποδαρούσες και χιλιοποδαρούσες (όχι από φυματίωση ή μηνίσκο).

Η αντικειμενική ματιά, από απόσταση δίχως συναίσθημα, στο σύνολο της πυραμίδας – και στη βάση και στις κορωνίδες – είναι η αναγκαία. Και δεν στερείται γοητείας. Είναι αίνιγμα, πραγματικά, αυτό που συμβαίνει με τους μειωμένους αριθμούς των εντόμων. Δεν γνωρίζουμε ενόχους, δεν γνωρίζουμε καν αν οι μειώσεις αφορούν όλα τα είδη των εντόμων. Έχουμε όμως μια ιδιαίτερα ανησυχητική, τεράστια μείωση της συνολικής βιομάζας των ιπτάμενων εντόμων σε μια χώρα. Η λογική λέει ότι αυτό δεν πρέπει να έχει συμβεί αποκλειστικά στη Γερμανία. Έχουμε επίσης και δραματικές πτώσεις στους πληθυσμούς εντόμων σε άλλες χώρες. Είμαστε πιθανά αντιμέτωποι με ένα πρόβλημα, το οποίο αν όντως υφίσταται σε παγκόσμια κλίμακα και στις συνολικές διαστάσεις που διαπιστώθηκαν στη Γερμανία, οι θεωρητικές προβλέψεις μιλούν για κλιμάκωση και γενικευμένες επιπτώσεις. Εκεί θα έχουμε, δυστυχώς, θέμα. Το ζήτημα πρέπει να διερευνηθεί με γνώμονα το ειδικό βάρος της σοβαρότητας που του είχε δώσει ο Wilson και, δυστυχώς, με το εκ των πραγμάτων βάρος της αδιαφορίας, του ανασηκώματος των ώμων με σιχασιά, της κοινής γνώμης.

Ελπίζω τα αποτελέσματα της διερεύνησης να διασκεδάσουν τους φόβους, να είναι λάθος ο συναγερμός. Αλλά για κάθε τι υπάρχει αιτία.

(Πέμπτη, όπως εκείνη του Frank O’Hara)

Δεν δίνεται διάλειμμα για μεσημεριανό. Αλλά ξεκλέβω χρόνο για καφέ στα γρήγορα, για το κουλούρι στο περπάτημα. Είκοσι λεπτά, χαζεύω σιδηροπωλεία και καταστήματα με λαμπτήρες λεντ να φέγγουν παλιομοδίτικα σε βιτρίνα στην Αθηνάς. Άνεργοι ή αργόσχολοι με πονηρές προθέσεις που φυτεύει δική μου πρόθεση σε κεφάλι και σε βλέμμα τους, ρίχνουν νωθρές ματιές σε γυναίκες που περνούν βιαστικές. Σήμερα, μια Πέμπτη, στις 12:40, μπορεί λίγο νωρίτερα, ίσως αργότερα, δεν έχει σημασία. Χειμώνας, δίχως κρύο, αλλά χωρίς να κάνει και ζέστη, εργάτες έσκαβαν μετά τη βροχή, περνούσαν σωλήνες και νέα πλακόστρωση σε πεζοδρόμους του κέντρου. Αν ήταν καλοκαίρι θα φορούσαν μόνο γιλέκα και κίτρινα κράνη και με κορμούς ιδρωμένους θα σιγορουφούσαν καφέ, θα έτρωγαν κάτι, σε διάλειμμα παράλληλο με το δικό μου. Διαβάζω στα πεταχτά, ένα βήμα κοντά τους. Ο χρόνος τελειώνει, θα παραμείνω ένα βήμα μακριά και κακή πρόθεση. Το διάβασμα πίσω στην τσέπη, πίνω μια τελευταία γουλιά, λίγο νερό και γυρνώ στο γραφείο. Ξυπνώντας λίγο, ξεδιψώντας λίγο, όλα μισά, περιμένοντας τα υπόλοιπα την επομένη, μια Παρασκευή.

Φανερή η επιρροή του Ken Russell στο εξαιρετικό The Favourite του Γιώργου Λάνθιμου. Εδώ η μικρή εισαγωγή στο Champagne, ένα κομμάτι που δεν υπήρχε στην αρχική ηχογράφηση του Tommy. Το Champagne ήταν από τις δυνατότερες σκηνές της ταινίας. Ann-Margret όπως Lady Gaga – αλλά αυθεντικά mad. Το Tommy ακολούθησε το Lisztomania.

Παιδιά πουλούν ευτελή αναμνηστικά στα ερείπια της Γιαξατούν, στο Πετέν της Γουατεμάλας. Ζητιανάκια από το γειτονικό χωριό.

Πρόσφατες επισκοπήσεις στο Πετέν, με μέθοδο πολλαπλού λέιζερ το οποίο σάρωσε από αεροπλάνο τη ζούγκλα, έδωσαν λεπτομερή ανάλυση του εδαφικού ανάγλυφου κι αποκάλυψαν ότι το μητροπολιτικό δίκτυο των Μάγιας ήταν ακόμα πιο πυκνό απ’ όσο πίστευαν έως πρόσφατα οι αρχαιολόγοι. Σε λόφο πάνω από το Ελ Ζοτζ, δυτικά της Τικάλ, ανακαλύφτηκε μια αλυσίδα από κάστρα με τείχη πρωτόγνωρης αρχιτεκτονικής. Οι οχυρωματικές κατασκευές υποδηλώνουν την αρχική απειλή και τελική κατάκτηση των Μάγια της κλασσικής περιόδου από την Τεοτιουακάν κοντά στη σύγχρονη Πόλη του Μεξικού.

Η οριστική πτώση ήρθε από ξηρασία η οποία προκάλεσε κατάρρευση αρδευτικών καναλιών και ταμιευτήρων, τη βάση της οργανωμένης, μιλιταριστικής κοινωνίας των Μάγια και μείωση κατά 90% του πληθυσμού τους.

Από τα παιδάκια που προσπαθούσαν να μου πουλήσουν τις κούκλες από αποξηραμένα φύλλα, ξεχώριζε το τσογλάνι, αυτό που δεν έκανε καλά τη δουλειά του, όπως απαιτούσαν γονείς και γιαγιάδες, αλλά χαβαλέδιαζε με τους επισκέπτες κι έκανε bullying στα άλλα παιδιά.

Αυτό που ήταν φτιαγμένο – ας είναι καλά, θα έχει πατήσει τα 20 – ν’ αφήσει το χωριό που το πνίγει, να σμίξει πεζός με καραβάνια για να πορθήσει τα σύγχρονα τείχη και οχυρά που έχουν στηθεί στο βορρά.

Να διαβάζω έμαθα νήπιο από τη δασκάλα μητέρα μου η οποία μου έμαθε και την αγάπη για τα βιβλία. Το παιχνίδι, ως αντικείμενο, δεν με συγκινούσε. Μεγαλωμένος στην επαρχία, χαρά παιχνιδιού έβρισκα έξω απ’ το σπίτι, στο χώμα, στα δέντρα, μόνος ή με άλλα παιδάκια. Η σχέση μου με το βιβλίο ήταν ξεχωριστή, προσωπική. Μυρωδιά, αφή του χαρτιού, ήχος του ξεφυλλίσματος. Πρώτος μεγάλος έρωτας η Ελληνική Μυθολογία του Γιώργου Γεραλή. Σε σύντομες ιστορίες και εξαιρετικό κείμενο, στέκει ακόμα στα ράφια, εύθραυστα γερασμένη. Δεν ήταν μόνο οι ιστορίες, μου άρεσε να διαβάζω και για τον κόσμο. Από την εγκυκλοπαίδεια, από την παγκόσμια ιστορία του H.G. Wells… Κατέβαζα ένα βαρύ βιβλίο από τη βιβλιοθήκη του σπιτιού και σταυροπόδι, απομονωμένος, ξεκινούσα τυχαίο βραδινό ταξίδι.

Το βιβλίο ήταν εξ αρχής για μένα παράθυρο στον κόσμο, έβρισκε τις συντεταγμένες πού βρίσκομαι και ποιός είμαι. Όταν κάποτε, νέος, πέρασα δύσκολη κατάσταση που μ’ έριξε κι έπιασα πάτο, το διάβασμα ήταν που με οδήγησε πίσω στην επιφάνεια. Μετέτρεψα σε ιεροτελεστία τη ρουτίνα και μέσα της κλείδωσα χρόνο για διάβασμα. Ήταν δύσκολο, αρχικά δεν προχωρούσε, πειθαρχία που έφερνε σε αυτοτιμωρία. Ακατανόητος βράχος οι λέξεις κι εγώ να σκάβω με το νου ν’ ανοίξω πέρασμα. Βαυκαλιζόμουν στο χάος της κάθε σελίδας, ανίκανος να συγκεντρωθώ. Αλλά δεν το άφηνα, προχωρούσα στην επόμενη. Ώσπου, σιγά – σιγά, ένιωσα χώμα τον τοίχο των λέξεων, να υποχωρεί. Και κάποιο πρωί οι λέξεις μου ξαναμιλούσαν, στοιχισμένες σε νόημα. Με τράβηξαν από το βυθό, πάνω στο χάρτη.

Το καλό διάβασμα θέλει κόπο. Θέλει όμως και καλά μάτια. Με τα χρόνια και με την κακή όρασή μου, έγινε πρόκληση το άκαμπτο μέγεθος των γραμμάτων. Ιδιαίτερα δύσκολη πρόκληση, έχοντας αγάπη για τα μικρά βιβλία που χωράνε σε τσέπη, αφού σπάνια έβγαινα από το σπίτι δίχως να προβλέψω συντροφιά διαβάσματος. Επιφυλακτικός, τελικά υποχώρησα σε συστάσεις φίλων να δοκιμάσω το ηλεκτρονικό βιβλίο – ήταν η (αυτονόητη) ευκολία της αλλαγής στο μέγεθος της γραμματοσειράς. Ψάχνοντας διαπίστωσα ότι η τεχνολογία της ηλεκτρονικής μελάνης, με το κείμενο σαν τυπωμένο σε χαρτί δεν με ξένιζε.

Ύστερα από επτά χρόνια η άρνηση που είχα για το ηλεκτρονικό βιβλίο έχει μετατραπεί σε χαρά. Πολλοί οι λόγοι, κυρίως εξαιτίας των ευκολιών και δυνατοτήτων που προσφέρει. Ευκολία πρόσβασης στην ηλεκτρονική βιβλιοθήκη μου, σε όποιο βιβλίο θέλω μέσω του δικτύου της κινητής τηλεφωνίας ή του wifi. Ευκολία στην αγορά ενός βιβλίου – δευτερόλεπτα από τη στιγμή που το αποφασίσω. Ο αυτόματος συγχρονισμός μεταξύ των συσκευών επιτρέπει τη συνέχιση του διαβάσματος του βιβλίου στο κινητό (εφόσον έχει εγκατασταθεί η εφαρμογή), αν και περισσότερο ξεκούραστη η ανάγνωση από το Kindle με την εξειδικευμένη τεχνολογία. Πέρα από την ευκολία, αρνούμαι το νταβατζηλίκι σ’ εκδοτικούς οίκους για βιβλία από καιρό πεθαμένων, μεγάλων συγγραφέων, που βρίσκονται δωρεάν και νόμιμα στο πρωτότυπο κείμενο σε πολλά σημεία στο διαδίκτυο.

Είναι δύναμη η επίκληση ενός αγαπημένου παλιού ή ενός νέου κειμένου, να το φέρνω σε dt, όπου και αν είμαι, να μπορώ να μοιραστώ τη χαρά των λέξεων επί τόπου με όποιον θέλω, ή (ενθουσιασμένος) με πολλούς. Είναι δύναμη. Όποιος το αμφισβητεί εθελοτυφλεί. Και δεν συμμερίζομαι ανησυχίες για άνιση επικράτηση του ηλεκτρονικού βιβλίου. Οι πωλήσεις του τυπωμένου βιβλίου κρατούν για όσους το θέλουν έτσι. Το βιβλίο στην τυπωμένη μορφή πρέπει και θα εξακολουθήσει να είναι διαθέσιμο. Έτσι δεν με πείθει ούτε η νοσταλγία τους. Για τη σχέση που ζητώ, το ηλεκτρονικό βιβλίο είναι αυτό που θέλω. Αν κάποτε χανόταν, ελπίζω όχι, θα μου έλειπε ουσιαστικά, πρακτικά και όχι νοσταλγικά. Ο δημιουργικός κόπος του διαβάσματος παραμένει, δεν μειώνεται από την ευκολία πρόσβασης που προσφέρει η τεχνολογία. Όσο για τα μεγάλα ηρωικά λευκώματα, αυτά είναι αήττητα – ενάντια στο χρόνο και, πυραμίδα στο τραπεζάκι στο σαλόνι, ενάντια στη σκόνη.

Έχω επίγνωση της απαράδεκτης πρακτικής της Amazon. Το μονοψώνιο που επισήμανε ο Paul Krugman σε άρθρο του, αναφερόμενος στην κατάχρηση δύναμης από τη μονοκρατορία της εταιρείας (ως εταιρεία διανομής) με αφορμή τη διαμάχη μεταξύ της και του εκδοτικού οίκου Hachette, και της επιβολής μέτρων στη δεύτερη, επί της ουσίας bullying καθώς η Hachette δεν ήθελε να υπογράψει τη σύμβαση διανομής την οποία της υπαγόρευε η Amazon. Πρακτική όμως που δεν αφορά αποκλειστικά στο ηλεκτρονικό βιβλίο.

Αλλά εδώ το θέμα δεν είναι η Amazon. Αντίθετα, ευκολότερη η διαφοροποίηση στα ηλεκτρονικά βιβλιοπωλεία, να στήσεις εκδοτικό οίκο εστιάζοντας στο ηλεκτρονικό βιβλίο, να εκδώσεις αν είσαι επίδοξος συγγραφέας, να το προωθήσεις. Το θέμα είναι η τεχνολογία. Εξακολουθώ να αγοράζω έντυπα βιβλία, κυρίως στα ελληνικά, όταν δεν έχω άλλη επιλογή. Αλλά ο έρωτας που είχα κάποτε, το φετίχ των νεύρων του δακτύλου με την κυτταρίνη, η μυρωδιά, οι ώρες που χανόμουν σε διαδρόμους βιβλιοπωλείων, ειδικά σε παλιά βιβλιοπωλεία μεταχειρισμένων στο εξωτερικό – όλα αυτά με εγκατέλειψαν οριστικά (όπως και το άγχος της υπέρβαρης βαλίτσας στο αεροδρόμιο στην πτήση επιστροφής).

Πριν λίγα χρόνια πέρασα από το ιστορικό City Lights στο San Francisco. Φόρος τιμής κι ένιωσα παρείσακτος, ασεβής με το Kindle στο σακίδιο, σχεδόν ένοχος. Αλλά το ξανασκέφτηκα. Το ηλεκτρονικό βιβλίο ανήκει στο όραμα του Lawerence Ferlinghetti, ιδρυτή του βιβλιοπωλείου και του ομώνυμου εκδοτικού οίκου, ο οποίος πίστεψε στην αξία, στη σημασία του βιβλίου τσέπης – να μεταφέρεται εύκολα, παντού – και που εξέδωσε έργα ποιητών, πρώτη έκδοση, σε σειρά βιβλίων τσέπης. Μέσα στο πνεύμα της γενιάς beat που ήθελε τον ποιητικό λόγο έξω από την κλεισούρα ακαδημαϊκών και διανοουμένων, στον αέρα του δρόμου, στη φασαρία, μάχιμο και άμεσο όπως ο προφορικός. Ήταν η τελευταία φορά που με συνειδητή χαρά αγόρασα τυπωμένα βιβλία, σαν αντίο.

Κάποτε όλα τελειώνουν – μιλάω για τον εαυτό μου. Αγαπώ τα παλιά βιβλία μου, αγάπη που τα κρατά στα ράφια του σπιτιού, σε χρήση για όσο ζω, μέρος της χαράς μου. Αγαπώ πλέον περισσότερο τη νέα μου βιβλιοθήκη, όλη δίπλα στο μαξιλάρι μου ή όλη κρυμμένη στην τσέπη, να με ακολουθεί ανάλαφρη. Το νέο μου φετίχ είναι η ίδια η σκέψη, η γνώση. Η ομορφιά του γραπτού λόγου φορτωμένη σε άυλο βάρος, με τη σβελτάδα σκέψης. Και η γρηγοράδα να τον φέρνω κοντά μου οποιαδήποτε στιγμή το επιθυμήσω, οπουδήποτε – στο δρόμο, στο φως του ήλιου, στα φώτα της πόλης.

Η πρόσφατη κινηματογραφική μεταφορά του Μεγάλου Γκάτσμπι απευθυνόταν στις γενιές που μεγάλωσαν με την εναλλαγή των εικόνων, με τις ταχύτητες video clip ή διαδικτυακών σελίδων. Η ψηφιακή οπτική πανδαισία, όπως εκείνες οι παλαιομοδίτικες κάρτες που έστηναν σαν άνοιγαν χάρτινο τρισδιάστατο σκηνικό, ξαναφέρνει στο τέλος τη μαγεία του κειμένου. Οι λέξεις της τελευταίας φράσης του μυθιστορήματος αιωρούνται στο σκοτάδι, με μόνο φως το πράσινο φως από τη μεριά του σπιτιού της Daisy Buchanan:

So we beat on, boats against the current, borne back ceaselessly into the past.

Λέξεις, δύναμη, ενάντια στο βράχο, ενάντια στο ρεύμα, που σπάνε τοίχους. Ποτέ δεν θα χαθούν, το παρελθόν δεν χάνεται, επαναπροσδιορίζεται. Μη θρηνείτε.

To 1938 ο Πρόεδρος του Μεξικού Λάζαρο Καρντένας εθνικοποίησε την παραγωγή, τη διύλιση και τη διανομή πετρελαίου με την ίδρυση της κρατικής Pemex. Η εταιρεία απόκτησε την κυριαρχία στα κοιτάσματα από τις αμερικανικές και τις βρετανικές εταιρείες που είχαν την ιδιοκτησία έως τότε. Και έδωσε στους Μεξικανούς λόγο για μεγάλη εθνική περηφάνια, ειδικά μπροστά στους βόρειους γείτονες. Στις μέρες μας οι αγωγοί της Pemex έχουν γίνει στόχος παραβατικότητας και φτώχειας.

Είμαστε σίγουροι ότι οι άνθρωποι είναι καλοί, ότι είναι τίμιοι, ότι αν έφθασαν σ’ αυτά τα άκρα, σ’ αυτές τις πρακτικές, είναι επειδή είχαν εντελώς εγκαταλειφθεί.

Η δήλωση του νέου μεξικανού Προέδρου Αντρές Μανουέλ Λόπες Ομπραδόρ για το πρόσφατο ατύχημα, όταν αγωγός της Pemex τρυπήθηκε από οργανωμένους εγκληματίες που κλέβουν συστηματικά από την εταιρεία. Στο σημείο μαζεύτηκαν πολλοί, τουλάχιστον 900, για να γεμίσουν μπιτόνια με βενζίνη. Μέχρι στιγμής οι νεκροί ξεπερνούν τους 90.

Λογικά μίλησε ο Ομπραδόρ. Στα λόγια του και Οκτάβιο Παζ, όπως καταλήγει στο «ο Λαβύρινθος της Μοναξιάς»:

Αν ποτέ κατορθώσουμε να βγούμε, θα διαπιστώσουμε ότι ονειρευόμασταν μ’ ανοιχτά τα μάτια κι ότι τα όνειρα της λογικής είναι αποτρόπαια. Ίσως τότε ξαναρχίσουμε να ονειρευόμαστε με τα μάτια κλειστά.

Στο σπίτι γδύθηκα, έχωσα τα ρούχα στο πλυντήριο και μπήκα κάτω απ’ το νερό, να ξεπλύνω τη χημική σκόνη από πάνω μου.

Στις 12 Φλεβάρη του 2012, για τους κυβερνώντες το alter ego των διαδηλωτών, το άλλο πρόσωπο, ήταν οι κουκουλοφόροι μπαχαλάκηδες. Ένα και το αυτό. Σήμερα ήταν οι κουκουλοφόροι χρυσαυγίτες.

«Και οι δύο είμαστε λάτρεις του επιθετικού ποδοσφαίρου», είχε πει ο Πρωθυπουργός στο Νταβούτογλου για τις πρωτοβουλίες Ελλάδας – Τουρκίας προς επίλυση των διαφορών τους. Είχα γράψει πόσο με φόβιζε η ποδοσφαιρική τακτική του Τσίπρα στην εξωτερική πολιτική και στα εθνικά θέματα. Είχε προηγηθεί το καλοκαίρι του 2015. Ποδοσφαιρικά χειρίστηκε το σκοπιανό, μόνος, δίχως ο ίδιος να κόπτεται ιδιαίτερα, δίχως να έχει υπολογίσει τις δυνάμεις (ή την ανικανότητα) του αντιπάλου στην αντιπολίτευση, ούτε το ανεξέλεγκτο όσων χορεύουν ομαδικά τσάμικο στο Σύνταγμα με φουστανέλα και ελληνική σημαία.

Δεν είναι μόνο ο διχασμός και η πόλωση. Το 2015 παραλίγο να παραδώσει τη χώρα στο χάος. Σήμερα την παρέδωσε στο ακραίο δεξί alter ego των χορευτών της 5 Ιουλίου του ’15 (αν είχαν ποτέ αριστερό). Δημοψήφισμα τους έδωσε τότε, χάρηκαν και χόρεψαν. Δημοψήφισμα ζήτησαν και τώρα, δεν τους το έδωσε, αλλά δεν έχει σημασία. Σημασία έχει ότι χόρεψαν. Αντί για φουστανέλα, περικεφαλαία.

Και δεν θα βρίσκεται Γιούνκερ να ξελασπώνει.

Any sufficiently advanced technology is indistinguishable from magic (Arthur C. Clarke, ο τρίτος νόμος)

Το Παρθένο Δάσος Φρακτού, ένα κομμάτι της ελληνικής Ροδόπης που ακουμπά στα βουλγαρικά σύνορα, κηρύχθηκε διατηρητέο μνημείο της φύσης το 1980. Στα μέσα της δεκαετίας του 90 συμμετείχα σε συνάντηση στο Νυμφαίο με άλλους εκπροσώπους από τις προς βορρά όμορες χώρες. Θέμα της οι προστατευόμενες περιοχές σύμφωνα με την εφαρμογή της νέας τότε Οδηγίας των Οικοτόπων. Σε συνέχεια μιας αναφοράς μου στο “Frakto Virgin Forest”, επίσημο τίτλο από την ελληνική νομοθεσία, πήρε το λόγο μια ντόμπρα Βουλγάρα λέγοντας ότι στην Ευρώπη, με την επί χιλιετίες παρουσία του ανθρώπου, είναι ρομαντικό και αφελές να μιλάμε για παρθένα δάση. Ουσιαστικά είχε δίκιο. Έχει πλέον αποδειχτεί ότι τεράστιες εκτάσεις που θεωρούνται «άθικτες», όπως στις αμερικανικές ηπείρους πριν την ευρωπαϊκή κατάκτηση, διατηρούν το αποτύπωμα ανθρώπινου περάσματος.

Οι άνθρωποι είμαστε όμως ρομαντικοί, μας γοητεύει ο μύθος.

Παρθένες ήπειροι, παρθένα νησιά και κοινωνίες. Γοητευτική και η πρόσφατη ιστορία του εικοσιεξάχρονου Αμερικανού John Allen Chau, του ιεραπόστολου που σκοτώθηκε το Νοέμβριο στο Βόρειο Σέντινελ, ένα νησί του τόξου των Ανταμάν στον Ινδικό. Ο Chau είχε όνειρο ζωής να κηρύξει εκεί το λόγο του Κυρίου. Πάρα τις προειδοποιήσεις γνωστών και φίλων, ο Chau θανατώθηκε απ’ τους Σεντινελέζους.

Το Βόρειο Σέντινελ, έκτασης 72 χιλιομέτρων, ανήκει διοικητικά στην Ινδία και κατοικείται από ανθρώπους απομονωμένους απ’ τον υπόλοιπο κόσμο. Μελέτες σε γειτονικά νησιά έδειξαν ότι τα Ανταμάν εποικήθηκαν από αρχαίο αφρικανικό γενετικό στοκ, 70.000 χρόνων. Παλαιολιθική η κουλτούρα των Σεντινελέζων. Απογραφή το 2001 κατέγραψε εξ αποστάσεως 21 άνδρες και 18 γυναίκες, με συνολική εκτίμηση γύρω στα 500 άτομα. Το νησί μου κίνησε την προσοχή πριν δεκαπέντε χρόνια, τότε με το σεισμό στον Ινδικό. Μετά την καταστροφή η ινδική κυβέρνηση έστειλε αποστολή να εκτιμήσει τις επιπτώσεις στους κατοίκους σαν χτύπησε το κύμα το χαμηλό νησί. Ένας απ’ αυτούς πλησίασε το ελικόπτερο κι εκτόξευσε βέλος εναντίον του. Οι έρευνες έδειξαν ότι τα κατάφεραν, δίχως εμφανείς απώλειες, υποχωρώντας ίσως στο εσωτερικό, προλαβαίνοντας (αν και οι ζωτικές για την οικονομία τους λιμνοθάλασσες υπέστησαν σχεδόν ολοκληρωτική ζημιά).

Εύκολο να χλευάσεις την εμμονή του Chau να κηρύξει το Ευαγγέλιο σε ανθρώπους οι οποίοι δεν έχουν δείξει την παραμικρή επιθυμία για επικοινωνία. Πόσο μάλιστα για σωτηρία. Δονκιχωτισμός και ανοησία. Εμμονή και υπομονή αγίου. Σχεδίαζε να μεταφράσει τη Βίβλο στην αταξινόμητη γλώσσα των Σεντινελέζων, ακατανόητη ακόμα κι από τους κατοίκους των γειτονικών νησιών. Πλήρωσε τους ψαράδες να τον φέρουν κοντά στην ακτή του νησιού, παρά τις προσπάθειες και αυτών να τον αποτρέψουν. Σαν πλησίασαν ο Chau κωπηλάτησε με καγιάκ προς την παραλία. Ομάδα από τους νησιώτες του φώναξαν και σήκωσαν προειδοποιητικά τα τόξα. Επέστρεψε στο αλιευτικό και στην επόμενη προσπάθεια πάτησε πόδι στη στεριά. Τότε τόξευσαν την αδιάβροχη Βίβλο που κρατούσε, του ’βαλαν πάλι τις φωνές, τον κυνήγησαν. Γύρισε στο αλιευτικό κολυμπώντας για να ξαναβρεί θάρρος, να εκλογικεύσει την προσπάθειά του και να διασκεδάσει το φόβο του με σκέψεις για τον Παράδεισο. Σκέψεις που σημείωσε στο ημερολόγιό του. Έτοιμος, κολύμπησε πίσω στο νησί για τελευταία φορά, διώχνοντας το αλιευτικό στον ωκεανό, στη δουλειά του, στο ψάρεμα. Ζήτησε να τον αφήσουν μόνο. Την επομένη, όταν οι ψαράδες πλησίασαν στο νησί εκ νέου, αντίκρισαν το νεκρό κορμί του να σέρνεται με σχοινί απ’ τους ιθαγενείς. Μάρτυρες του μαρτυρίου του, μαρτύριο όπως στη χριστιανική παράδοση.

Η πρόσβαση στο νησί, σε απόσταση 5 χιλιομέτρων από την ακτή, είναι απαγορευμένη από ινδικό νόμο του 1956.  Οι πέντε ψαράδες που βοήθησαν τον Chau να φτάσει το Σέντινελ, συνελήφθησαν και κρατούνται από τις αρχές της χώρας.

Υπάρχουν περισσότερο από 100 φυλές για τις οποίες χρησιμοποιείται ο όρος uncontacted tribes. Όρος που υποδηλώνει ότι δεν έχουν έρθει σ’ επαφή με τον έξω κόσμο. Οι περισσότερες στον Αμαζόνιο, κάποιες στα δάση της Νέας Γουινέας. Και μία στο Βόρειο Σέντινελ. Δίνεται μάχη για τα δικαιώματα των ανθρώπων αυτών, κυρίως όσον αφορά στα εδάφη τους σε καιρούς που βιώνουν πιέσεις απ’ όσους θέλουν πρόσβαση στη γη τους, στον πλούτο της. Γενοκτονία ουσιαστικά, καθώς τα κορμιά τους δεν έχουν αναπτύξει αντιστάσεις σε ασθένειες όπως η γρίπη και ιλαρά. Κυρίαρχη η πεποίθηση ότι δεν πρέπει να παραβιαστεί το δικαίωμά τους να ζουν στην απομόνωση. Χαρακτηριστική η επίσημη πολιτική του «αφήστε τους μόνους» που εφαρμόζουν Περού και Βραζιλία, χώρες που στην επικράτειά τους βρίσκεται η γη της πλειοψηφίας των φυλών αυτών.

Μαθαίνοντας για τους απομονωμένους Σεντινελέζους μου έκανε εντύπωση η χρήση εκεί του σιδήρου, σ’ ένα κοραλλιογενές νησί με ασβεστολιθικό πέτρωμα. Το μέταλλο ξεβράζεται στην ακτή από ναυάγια. Το 1981 ένα φορτηγό εξόκειλε στις ξέρες του νησιού. Το πλήρωμα, αφού έστειλε σήμα, απομακρύνθηκε με ασφάλεια, καθώς οι Σεντινελέζοι λόγω της θαλασσοταραχής δεν μπόρεσαν να πλησιάσουν. Στη συνέχεια η Ινδία ανέθεσε με σύμβαση την αποσυναρμολόγηση του πλοίου. Το συνεργείο κατάφερε να έχει φιλική επαφή με τους κατοίκους, ανταλλάσοντας χρήσιμο σκραπ με καρπούς.

Αφελής η άποψη ότι οι ομάδες αυτές δεν έχουν έρθει σε επαφή με τους έξω ανθρώπους, ότι είναι παρθένες, αγνές. Ρομαντικά αφελής, είχε δίκιο εκείνη η Βουλγάρα. Ρομαντικά επικίνδυνη επίσης, αφού η πολιτική της από μακριά καραντίνας τις καθιστά ευάλωτες στις ορέξεις των κερδοσκόπων και στις ασθένειες που φέρνουν. Έτσι, οι πιθανότητες είναι υπέρ της μείωσης του πληθυσμού τους και της εξαφάνισής τους. Εύλογο το ερώτημα κατά πόσο θα επέλεγαν απομόνωση εφόσον είχαν πληροφόρηση για οφέλη που θα προκύψουν από την επαφή, εφόσον υπήρχαν και πείθονταν για εγγυήσεις ότι η επαφή δεν θα οδηγούσε στον όλεθρό τους. Εύλογο και το άλλο ερώτημα, το κατά πόσο είναι βιώσιμες μακροπρόθεσμα αν ακολουθηθεί η αυστηρή πολιτική του Περού και της Βραζιλίας. Κυνηγοί και πουλιά ταυτόχρονα, μήπως επιλέγουν το κρυφτό, σοφοί από τις κακές εμπειρίες του παρελθόντος;

Μήπως τελικά δεν ήταν Δον Κιχώτης ο ονειροπόλος Chau; Μήπως πίστευε στο δικαίωμά τους για συμμετοχή και κοινωνία, μέσα από το όντως αφελές “My name is John, I love you and Jesus loves you”. Έχουμε, εμείς, δικαίωμα να τους αποκλείουμε πρόσβαση στη σύγχρονη ιατρική; Στο μοίρασμα της τέχνης τους με τη δική μας; Σε τόσα άλλα; Μήπως είμαστε εμείς οι αφελείς με την πίστη σε παρθένες κι αγνές καταστάσεις – δάση, κοινωνίες; Μήπως η πεποίθησή μας, η αφ’ υψηλού αντιμετώπιση ικανοποιεί δικό μας κενό και απογοήτευση; Μια κρίση μέσης ηλικίας, δεκαετίες ανίας που για να καλύψουμε κλείνουμε τα μάτια στις ανάγκες τους; Δεν είναι υπερόπτης εγωισμός να τους αφήνουμε σε οχυρά, στην τύχη τους, κι εμείς Ολύμπιοι να τους φρουρούμε; – στο θόλο του Truman Show, στο «μην αγγίζετε κλουβί» μιας Αφροδίτης των Οτεντότων.

Η ελεγχόμενη επαφή με τους απομονωμένους λαούς είναι ορθή αντιμετώπιση. Επαφή που θα τους προσφέρει επιλογή. Δεν υπάρχει βάση, ηθική και πρακτική, οι κάτοικοι του Σέντινελ να στερηθούν – για παράδειγμα – του συστήματος προειδοποίησης τσουνάμι που στήνεται στις θάλασσες. Μια καλά σχεδιασμένη επικοινωνία συνιστά ασφαλή και σωστή προσέγγιση μπροστά στα καταστροφικά αποτελέσματα τυχαίων και κακόβουλων επαφών ή ενός δαρβινικού laissez-faire, σεβαστού για χλωρίδα και πανίδα αλλά αισχρού όσον αφορά στους ανθρώπους. Χυδαιότητα η αντιμετώπισή τους ως αγριολούλουδα, καθρέφτης τελικά της δικής μας πολυτελούς μελαγχολίας και ναρκισσισμού.