Author: Αντώνης Γαζάκης

21 χρόνια από τον τελευταίο studio δίσκο (Χρονοποιός). 13 χρόνια από τον τελευταίο live με κάποιο νόημα (Πυρήνας). 12 χρόνια από την τελευταία ουσιαστική συμμετοχή του σε δίσκο (Σαμάνος).

Ο Διονύσης Σαββόπουλος έχει αποφασίσει εδώ και καιρό ότι έχει κλείσει καλλιτεχνικά και πλέον το μόνο που κάνει είναι να διαχειρίζεται -με τον χείριστο τρόπο- την περσόνα που κέρδισε χάρη στην καλλιτεχνική και δημοσιολογική του πορεία.

Το έχουμε εμπεδώσει αυτό και είναι απολύτως λογικό η διαρκώς κλιμακούμενη γραφικότητα των δηλώσεών του να μας αφήνει αδιάφορους ή έστω να μας φέρνει γέλιο, θυμηδία, οργή ή θλίψη.

Αυτό που παραμένει όμως εξωφρενικό είναι ότι πολλοί/ές, όποτε ο Σαββόπουλος κάνει άλλη μια τέτοια δήλωση, πρέπει να μας πληροφορήσουν πως α) δεν τους άρεσε ποτέ ο Σαββόπουλος, β) το έργο του είναι υπερτιμημένο, γ) είναι, κατά βάση, ένας αντιγραφέας/λογοκλόπος, δ) όλα τα παιδ- συγγνώμη, όλα τα παραπάνω.

Προφανώς (δεν θα έπρεπε να το γράφω καν αυτό), δικαίωμα του καθενός και της καθεμιάς να πιστεύει ό,τι θέλει για τον Σαββόπουλο και το έργο του (αν και το β και το γ χωρούν πολλή συζήτηση ως προς τον βαθμό υποκειμενικότητά τους).

Δεν είναι εκεί το θέμα· αυτό που με τρελαίνει είναι η βαθιά ριζωμένη αντίληψη ότι ο καλλιτέχνης και το έργο του είναι ένα και, ως εκ τούτου, αυτό το έργο (αλλά και όσοι το αγαπάνε) είναι υπόλογο για κάθε άλλη δήλωση ή πράξη του δημιουργού του -ακόμη κι αν αυτή απέχει δεκαετίες από τη δημιουργία του έργου του.

Εδώ και πολλά χρόνια οι δημόσιες τοποθετήσεις του Σαββόπουλου και άλλων καλλιτεχνών που συνδέθηκαν με -ας πούμε- κινήματα αμφισβήτησης συνδυάζουν κατά κανόνα το κοινότοπο και το συντηρητικό με το ανόητο και το γραφικό. Μπορούμε να συμφωνήσουμε ότι για να τις κρίνουμε ως τέτοιες δεν χρειάζεται κάθε φορά μια αποτίμηση ή μια επανεκτίμηση του καλλιτεχνικού τους έργου;

Ένα έργο το οποίο συχνά, όπως στην περίπτωση του Σαββόπουλου, είναι τόσο σπουδαίο που μας δίνει το ίδιο τους στίχους και τις εικόνες για να τους ασκηθεί η πιο ευθύβολη κριτική.

Συμβαίνει κάτι ακραίο (αλλά όχι πρωτόγνωρο, ούτε μη διαχειρίσιμο εντέλει) σε μια σχολική αίθουσα (έναν χρόνο πριν, αλλά ας πούμε ότι δεν το ξέραμε στην αρχή), κυκλοφορεί σε βίντεο, αρχίζουν τα ηλεκτρονικά δικαστήρια, βγαίνουν οι ετυμηγορίες για μαθητή, καθηγήτρια, ΕΠΑΛ, εκπαιδευτικό σύστημα, κυβέρνηση, φύση του ανθρώπου και ό,τι άλλο μπορούμε να φανταστούμε, και -σχεδόν- κανείς δεν ασχολείται με το πόσο λανθασμένη και κανιβαλική είναι η ίδια η δημοσιοποίηση και αναπαραγωγή του βίντεο, πόσο η ευκολία του διαδικτύου καταργεί για άλλη μια φορά κάθε πλαίσιο, κάθε έννοια παιδαγωγικής, κάθε αντίληψη που ψελλίζει «δεν είναι αυτός ο τρόπος να χειριστούμε ως κοινωνία ένα τέτοιο ζήτημα». Κάπως έτσι θα πορευόμαστε, με οτιδήποτε συνέβη κάπου, κάποτε, κάπως, να διαιωνίζεται ως κτήμα ες αεί, κολλημένο σε διάφορες ψηφιακές γωνιές.

Η συζήτηση που έχει ανάψει γύρω από τον τελευταίο κύκλο του Game of Thrones (GoT) ξαναφέρνει με ορμή στην επιφάνεια τη μόνιμη σχεδόν παρανόηση που υπάρχει ανάμεσα σε δύο επίπεδα «αληθοφάνειας» στη μυθοπλασία, και, κυρίως, στο ποιο από τα δύο είναι το πιο σημαντικό: από τη μια είναι η αληθοφάνεια του φυσικού κόσμου του έργου μυθοπλασίας· για παράδειγμα, από πόσο ψηλά μπορεί να πέσει ένας άνθρωπος και να μην επιζήσει, πόσες μαχαιριές μπορεί να φάει κάποιος για να πεθάνει, πόση είναι η δύναμη ενός δράκου ή μιας βαλλίστρας, αν κάποιος μπορεί να βλέπει μόνο το παρελθόν ή και το μέλλον και πάει λέγοντας.

Από την άλλη, είναι η αληθοφάνεια των χαρακτήρων και των σχέσεων μεταξύ τους· το κατά πόσον δηλαδή μπορεί να εξηγηθεί η συμπεριφορά, η στάση και οι πράξεις των προσώπων του δράματος, κατά πόσον υπάρχει λογική συνέπεια στην εξέλιξή τους, πόσο πιθανό είναι κάποιος να έσπρωχνε ένα παιδάκι από ένα παράθυρο ή κάποιος άλλος να έσφαζε μια έγκυο ή μια τρίτη να έκαιγε ανθρώπους.

Είναι προφανές ότι στο GoT αυτό που μας έκανε να αγαπήσουμε τη σειρά είναι το δεύτερο και όχι απλώς ότι πλάθει έναν πολύ πειστικό fantasy κόσμο (πράγμα το οποίο, τουλάχιστον ως προς την τηλεοπτική σειρά δεν είναι απολύτως αληθές, αφού για λόγους τηλεοπτικού χρόνου, πολλά πράγματα από το lore του κόσμου είτε δεν λέγονται είτε είναι απλοί υπαινιγμοί). Γι’ αυτό λοιπόν το να αναλωνόμαστε σε μια θετικιστική ανάλυση του πόσο έπαψε να είναι ρεαλιστική η σειρά -με όρους φυσικών νόμων του κόσμου του GoT- είναι μάλλον εκτός θέματος, όσο τουλάχιστον δεν χαλάει για τον καθένα μας η τηλεοπτική εμπειρία φωνάζοντας κάθε τρία δευτερόλεπτα «ψέμα!».

Πολλοί και πολλές όμως βλέποντας τις -υπαρκτές, ιδίως όσο πλησιάζουμε προς το τέλος- ασυνέπειες και βιασύνες στο επίπεδο της πρώτης αληθοφάνειας, τις μεταφέρουν και στη δεύτερη θεωρώντας ότι οι ίδιες νομοτέλειες που αφορούν τον φυσικό κόσμο μπορούν να εφαρμοστούν και στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Πράγμα που είναι αυτονόητο ότι δεν ισχύει ούτε στην τέχνη, ούτε, πολύ περισσότερο, στη ζωή: αν οι άνθρωποι κάναμε πάντα το λογικό ή το -εύκολα- εξηγήσιμο, τότε θα ήμασταν πολύ πιο ευτυχισμένοι, η Μήδεια όμως δεν σκοτώνει τα παιδιά της «λογικά», ο Άμλετ (του οποίου του μοιάζει όλο και πιο πολύ ο Τζον Σνόου) δεν είναι αναποφάσιστος «λογικά», ο Μάικλ Κορλεόνε δεν κάνει όσα κάνει μόνο «λογικά», για να μη μιλήσουμε για τις ζωές μας και για τις ζωές των άλλων γύρω μας.

Βέβαια, δεν μιλώ εδώ για την «τρέλα», ούτε εννοώ ότι οι συμπεριφορές αυτές είναι παράλογες, αλλά ότι είναι κάθε φορά μία μόνο από τις πιθανές εξελίξεις ενός χαρακτήρα. Ο καθένας και η καθεμιά δικαιούται να θεωρεί ότι η τάδε ή η δείνα πράξη ενός χαρακτήρα δεν είναι επαρκώς εξηγημένη μέσα στο μυθοπλαστικό πλαίσιο, αλλά αυτό δεν είναι απαραίτητα ένα αντικειμενικό συμπέρασμα κάθε φορά, και γι’ αυτό ακριβώς υπάρχουν τόσες προσλήψεις ενός καλλιτεχνικού έργου όσοι είναι και οι άνθρωποι που έρχονται σε επαφή με αυτό.

Στο GoT λοιπόν αυτό που είδαμε ακόμη και σε αυτόν τον κακολογημένο τελευταίο κύκλο είναι, σε σχέση σχεδόν με οποιοδήποτε άλλο ποπ πολιτιστικό προϊόν, κάτι που είναι απείρως πιο κοντά στην πραγματική ανθρώπινη συμπεριφορά, όχι μόνο σε μικρο-σκοπικό επίπεδο, δηλαδή στις προσωπικές σχέσεις (ατέλειες, ασυνέπειες, ανακολουθίες, πισωγυρίσματα, εμμονές, αλλά και αλτρουισμό, φιλία, συμπόνια, μεταστροφές, συνέπεια), αλλά και σε μακρο-σκοπικό, δηλαδή στη συμπεριφορά των ηγετών -και των μαζών- και στο τι σημαίνει -για τους «μεγάλους» και τους «μικρούς» εξίσου- φιλοδοξία, ματαιοδοξία και αμείλικτος αγώνας για την εξουσία.

Αυτό, μαζί με το γεγονός ότι οι διαδικτυακές συζητήσεις που γίνονται με βάση τα επεισόδια του τελευταίου κύκλου του είναι χρυσωρυχείο για όποιον/α ενδιαφέρεται να μελετήσει ζητήματα πρόσληψης/ερμηνείας ενός καλλιτεχνικού έργου, εσωτερικής συνέπειας, ρεαλισμού, αφηγηματικής συνοχής, εξέλιξης χαρακτήρων και πολλών άλλων σχετικών θεμάτων, πρέπει να μας πείθει ότι το Game of Thrones είναι -και θα μείνει στην ιστορία ως τέτοιο- κάτι πολύ παραπάνω από μια τηλεοπτική σειρά υψηλών προδιαγραφών.

Σε απάντηση ενός κειμένου του Old Boy που το έγραψε σε συνέχεια μιας ανάρτησής του στο φμπ για τους στίχους του «Υπάρχω» (Πυθαγόρας), λίγες επιπλέον σκέψεις, οι οποίες επιδιώκουν να φωτίσουν από μια διαφορετική σκοπιά τους στίχους αυτού του εμβληματικού, σε κάθε περίπτωση, τραγουδιού, εξετάζοντας τους έξω μεν από τη μυθολογία και τους βιογραφισμούς των καζαντζιδικών συμφραζομένων τους, μέσα όμως στο πλαίσιο των συμφραζομένων που δημιουργούν οι ίδιοι.

Όπως πολύ σωστά το θέτει ο Old Boy, στο «Υπάρχω» μιλά  ένας πληγωμένος άνθρωπος που τον έχει χωρίσει το ταίρι του. Και τι λέει; Ότι ένα φάντασμα θα πλανιέται διαρκώς πάνω από τη ζωή της, το φάντασμα του ίδιου (για τον Old Boy πρόκειται ξεκάθαρα για το φάντασμα του εγωκεντρισμού). Ό,τι και να κάνει εκείνη, ο Υπάρχος λέει ότι θα είναι εκεί, ενοχλητικά παρών και τα πάντα χαλών.

Αν όμως είναι ξεκάθαρο το τι λέει ο Υπάρχος, δεν συμβαίνει το ίδιο ούτε με το σε ποιον το λέει ούτε με το πότε το λέει. Ναι, προφανώς το β΄ ενικό δεν θα έπρεπε να αφήνει αμφιβολίες ότι απευθύνεται σε εκείνη, αλλά το γεγονός ότι βαδίζουν σε δρόμους χωριστούς ή ότι τη διαβεβαιώνει πως θα είναι μια ζωή σκλάβα του δεν μας επιτρέπει να πιθανολογήσουμε ότι την έχει μπροστά του -ή, έστω, ότι της τα γράφει σε γράμμα. Εκτός από μία περίπτωση· να αποτελούν απάντηση σε ένα “Δεν υπάρχεις πια για μένα, σε σβήνω από τη ζωή μου” που του λέει κατάμουτρα η άλλη. Τότε λοιπόν τα λόγια αυτά μπορούν να γίνουν αντιληπτά όχι ως δείγμα αλαζονείας του Υπάρχου, αλλά ως μια οντολογική υπενθύμιση της σπινοζικής αντίληψης ότι είμαστε το αποτέλεσμα κάθε εμπειρίας και αλληλεπίδρασής μας με το περιβάλλον και τους ανθρώπους γύρω μας. Εξάλλου, όπως λένε και κάποιοι άλλοι μελοποιημένοι στίχοι, «ό,τι υπήρξε μια φορά δεν γίνεται να πάψει να έχει υπάρξει». Ο αλαζόνας σε αυτή την περίπτωση μόνο ο Υπάρχος δεν είναι.

Ευκολότερα βέβαια μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο Υπάρχος μονολογεί πάνω από ένα μπουκάλι του αγαπημένου του ποτού ή μπροστά σε μια φωτογραφία της. Και κάθε μονόλογος ξέρουμε όλοι ότι είναι στην πραγματικότητα ένας διάλογος με τον εαυτό μας, εξού και το β΄ ενικό. Αν μάλιστα προσπαθήσουμε να προσδιορίσουμε χρονικά πότε ακριβώς εκτυλίσσεται αυτός ο εσωτερικός μονόλογος, τότε μπορούμε να διακρίνουμε δύο πιθανές ερμηνείες του.

Στην πρώτη περίπτωση, τα λόγια αυτά ακούγονται όταν ο χωρισμός είναι ακόμη φρέσκος και μπορούν να ερμηνευτούν ως παρηγοριά και ευχή (και, αν επιμένουμε ότι απευθύνονται στην άλλη, απειλή)· αφού θα με βλέπει, νιώθει, θυμάται παντού, αλλά θα (της) λείπω ως σωματική παρουσία, θα αντιληφθεί το λάθος της και τελικά θα γυρίσει. Παρηγοριά στον άρρωστο (εαυτό) δηλαδή και  να ‘χαμε να λέγαμε.

Στη δεύτερη, ο καιρός όλο και περνάει (εξάλλου τα υπαρκτικά ρήματα όταν βρίσκονται στον ενεστώτα υπαινίσσονται αιώνια ισχύ) και εκείνη φυσικά δεν επιστρέφει στην αγκαλιά του Υπάρχου. Τότε το «Υπάρχω» ακούγεται ως «Υπήρξα» και δηλώνει το μετασχηματισμό του καρτεσιανού αφορισμού σε «Με σκέφτονται, άρα υπάρχω». Είμαστε το αποτύπωμά μας στη σκέψη των άλλων, είμαστε αναμνήσεις στο μυαλό τους, είμαστε το υλικό από το οποίο φτιάχνονται τα όνειρά τους.

Ο Old Boy ισχυρίζεται ότι ο εγωκεντρισμός του Υπάρχου επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι «[δ]εν μαθαίνουμε οτιδήποτε για τη γυναίκα που ερωτεύτηκε, δεν μαθαίνουμε μισή λέξη για το γέλιο της, το πρόσωπό της, τα μαλλιά της, τα μάτια της, κάτι της.»/ Το ίδιο όμως ακριβώς συμβαίνει και με τον Υπάρχο· δεν μας λέει τίποτα από όλα αυτά ούτε για τον ίδιο. Υποψιάζομαι ότι αυτό συμβαίνει όχι επειδή η αξία του είναι αυτονόητη και αυταπόδεικτη, αλλά επειδή ο ίδιος θεωρεί πως σημαντικός υπήρξε μόνο επειδή εκείνη τον αντιλήφθηκε ως τέτοιο, περίπου όπως η Πολυδούρη λέει «Δεν τραγουδώ παρά γιατί μ’ αγάπησες» (λίγο καιρό αφότου ο Καρυωτάκης είχε γράψει «”υπάρχω;”, λες, κι ύστερα “δεν υπάρχεις!”»). Ο, υπαρκτός προφανώς, εγωκεντρισμός του Υπάρχου έχει στην πραγματικότητα το κέντρο του έξω από αυτόν. Το αμάρτημά του είναι ότι θεωρεί πως ξέρει καλύτερα από την άλλη, ότι διαβάζει την ψυχή της, ότι βλέπει αυτό που δεν είδε εκείνη. Η τραγική ειρωνεία είναι ότι ένας τέτοιος ισχυρισμός σε αποκλείει αυτομάτως ως ερωτική πιθανότητα. 

Φυσικά, δεν πρέπει να παραγνωρίζουμε την πιθανότητα όλο το τραγούδι να μπορεί να ερμηνευτεί ειρωνικά, ως ένα κυνικό “Ναι, καλά…” απέναντι στον καθένα που ισχυρίζεται ότι ισχύουν απολύτως κυριολεκτικά για την δική του περίπτωση χωρισμού οι εξωφρενικές απιθανότητες των στίχων του. Όπως και να ‘χει όμως, τα τραγούδια υπάρχουν όσο υπάρχουμε και καμιά ερμηνεία τους δεν είναι και αρχή και φινάλε.

ΥΓ. Περίπου την ίδια ώρα που έγραφα τις παραπάνω γραμμές, ο Μανόλης Σαββίδης αναρτούσε στο greek cloud το δικό του κείμενο με αφορμή την ανάρτηση του Old Boy για το «Υπάρχω».

Πολύ επαναστατικό και προοδευτικό αυτό που πρέπει απαραιτήτως να πάρουμε θετική, αρνητική ή ουδέτερη θέση για την καλλιτεχνική παρουσία της Μποφίλιου ξεκινώντας να υπερασπιστούμε, να κατακεραυνώσουμε ή έστω να σχολιάσουμε τις δηλώσεις της.

Οι αντιδράσεις κάποιων για τη ρατσιστική επίθεση στο σπίτι του Αμίρ θυμίζουν εκείνο το “Ε, είπαμε, όχι και μαχαίρι.”